3 maja 1791 r. obradujący w Warszawie Sejm uchwalił „Ustawę zasadniczą” zwaną potocznie Konstytucją 3 maja. W tradycji politycznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów konstytucją nazywano dokumenty końcowe obrad Sejmów, dlatego w tym wymiarze dokument nie był przełomowy.
O jego niezwykłej roli historycznej zadecydowały okoliczności oraz treść. Ustawa została uchwalona po pierwszym rozbiorze i stanowiła efekt wieloletnich prac tzw. stronnictwa reformatorskiego, którego celem było uzdrowienie upadającego państwa. Konstytucja 3 maja wprowadzała szereg rozwiązań, które miały doprowadzić do uzdrowienia ustroju Rzeczypospolitej: zniesiono liberum veto oraz wolną elekcję, odebrano prawo głosu szlachcie nieposiadającej majątków ziemskich (tzw. gołocie), wprowadzono częściowe zrównanie praw osobistych szlachty i mieszczan oraz objęto opieką państwa stan chłopski. Była jednym z pierwszych tego rodzaju aktów prawnych na świecie, który jednak został uchylony w wyniku przegranej przez stronę polską tzw. wojny o konstytucję.
W 1792 r. zawiązana została przez cześć polskich magnatów popieranych przez Rosję konfederacja targowicka. Jej uczestnicy poprosili Katarzynę II o interwencję zbrojną w Rzeczypospolitej w obronie ustroju państwa, którego caryca była gwarantem. Armia rosyjska wkroczyła w granice Polski i mimo zwycięstwa wojsk polskich pod Zieleńcami, ostatecznie król Stanisław August przystąpił do konfederatów i tym samym zanegował zasadność reformy, która pierwotnie popierał. Idea naprawy państwa upadła.
W wyniku przegranej wojny a późnej kolejnych rozbiorów, Rzeczpospolita przestała istnieć, jednak pamięć o Konstytucji 3 maja nie zginęła. Przez lata zaborów ten projekt reformy państwa podtrzymywał w Polakach poczucie własnej wartości politycznej i rozbudzał aspiracje niepodległościowe. Akt Konstytucji 3 maja jest jednym z najwybitniejszych zabytków polskiej myśli politycznej i ustrojowej.
W serwisie Sejmu RP oraz Polskiego Radia pod adresem konstytucja3maja.gov.pl można znaleźć informacje o najważniejszych wydarzeniach politycznych, militarnych, legislacyjnych i wydawniczych, które stały się impulsami do stworzenia i uchwalenia Konstytucji 3 maja.
Polecamy także ebook wydany przez Muzeum Historii Polski „Konstytucja 3 Maja. Testament Rzeczypospolitej Obojga Narodów”. Jest co cyfrowa wersja książki prof. Richarda Butterwicka pod tym samym tytułem, która ukazała się w ubiegłym roku. Ebook dostępny jest w formatach pdf, epub i mobi. Publikację można pobrać bezpłatnie ze sklepu internetowego Muzeum Historii Polski.
