Aleksander Jagiellończyk w wizji Jana Matejki.Foto: Wikimedia Commons/dp5 sierpnia 1461 r. przyszedł na świat czwarty syn króla Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, któremu para królewska nadała nieobecne dotąd w rodzie imię Aleksander. Młodzieniec, podobnie jak bracia, kształcił się pod okiem Jana Długosza i Kallimacha, jednak nie błyszczał ani w nauce, ani na salonach. Być może to właśnie ten drugi fakt skłonił ojca do bardzo późnego wprowadzenia Aleksandra w politykę, oraz bardzo prawdopodobne nie uwzględnienie go w swoich planach dynastycznych. Na tronach polskim i litewskim zasiąść mieli jego bracia, Kazimierz i Jan Albrecht (Olbracht). Śmierć pierwszego z nich pokrzyżowała jednak plany króla, który popierał odtąd Aleksandra w objęciu tronu Wielkiego Księcia po swojej śmierci.
Nastąpiła ona w czerwcu 1492 r. Przed nowym Wielkim Księciem stanął wówczas olbrzymi problem relacji z Moskwą, która dążyła do objęcia roli hegemona ziem ruskich, których zdecydowana większość (z Kijowem włącznie) znajdowała się w granicach państwa litewskiego. Tymczasowym rozwiązaniem problemu, który nasilał się w wyniku najazdów tatarskich wspieranych przez Iwana Groźnego, było małżeństwo Aleksandra z córką cara – Heleną. Mimo to wkrótce doszło do starcia obu monarchów. W 1501 r. Wielki Książę doprowadził do zawiązania się sojuszu antymoskiewskiego z udziałem Krzyżaków, którzy po wkroczeniu na Litwę wojsk Iwana Groźnego zaczęli odnosić pierwsze sukcesy. Sam Aleksander wyjechał do Polski na wieść o śmierci króla Jana Olbrachta. licząc na przejęcie władzy, ale też wparcie wojsk polskich w konflikcie z Moskwą. Pobyt króla w Koronie jednak się przeciągnął, co doprowadziło to do załamania się sojuszu i umożliwiło carowi swobodną penetrację obszarów Wielkiego Księstwa.
12 grudnia 1501 r. w Krakowie odbyła się uroczysta koronacja. Obok problemów moskiewskich, które ciągnęły się dalej, panowanie króla wypełnił konflikt między polską elita możnowładczą a pozostałą częścią szlachty. Jednym z warunków objęcia tronu przez Aleksandra, było przekazanie szeregu kompetencji królewskich senatowi, co nie spodobało się uboższej części rycerstwa. Prawdziwym krokiem milowym był jednak sejm radomski z 1505 r., gdy uchwalono tzw. konstytucję Nihil novi, zgodnie z którą król nie mógł odtąd wprowadzać żadnych praw bez zgody senatu i izby poselskiej, czyli przedstawicieli zarówno możnowładztwa, jak i pozostałej szlachty. Historycy podkreślają, że sejm z 1505 r. był fundamentem, na którym oparty był system ustrojowy Polski, a następnie Rzeczypospolitej aż do 1795 r. Z racji przewagi liczebnej szlachty to właśnie ona zdobyła w 1505 r. decydującą rolę w państwie.
Aleksander zmarł 19 sierpnia 1506 r., w niespełna rok po objęciu rządów w Polsce. Nie dane mu więc było się wykazać, dlatego też historiografia oceniła króla bardzo surowo. Czy słusznie? Można się przekonać w audycji przygotowanej przez Polskie Radio.
