Artur Grottger, Public domain, via Wikimedia Commons22 stycznia obchodzimy 162. rocznicę wybuchu powstania styczniowego, które stało się najbardziej krwawym zrywem niepodległościowym Polaków w II połowie XIX w. Raz jeszcze spróbowali oni zbrojnie przeciwstawić się zaborcom i ich coraz bardziej represyjnej polityce – i po raz kolejny ponieśli klęskę.
Wśród przyczyn powstania wskazuje się m.in. działalność polskich stronnictw politycznych (zwłaszcza zdecydowane stanowisko „czerwonych”), a także ruchy rewolucyjne w Rosji czy zwycięstwa Giuseppe Garibaldiego w jednoczących się Włoszech. Śledzący doniesienia z Europy Polacy coraz dotkliwiej odczuwali swą niewolę – karani za wszelkie przejawy patriotyzmu biciem, więzieniem w Cytadeli Warszawskiej i wywózkami całych rodzin na Syberię.
Przyjęta przez cara Aleksandra II radykalna polityka, wyrażona słowami: „Żadnych marzeń, panowie, żadnych marzeń!”, nasilała gwałtowne dążenia wolnościowe młodych, zwłaszcza studentów Szkoły Sztuk Pięknych i Akademii Medyko-Chirurgicznej. Nastąpiły liczne manifestacje patriotyczno-religijne, które zakończyły się wprowadzeniem stanu wojennego w Królestwie Polskim i zamknięciem kościołów. Bezpośredni bodziec do zorganizowania zrywu dała jednak zarządzona przez rosyjskie władze branka do carskiego wojska, która sprawiła, że powstanie rozpoczęło się przedwcześnie.
22 stycznia 1863 r. Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił manifest wzywający narody dawnej Rzeczypospolitej do walki z zaborcą rosyjskim. Mimo ogromnego zaangażowania społecznego i wiary w możliwość zwycięstwa nieprzeszkolone militarnie oddziały powstańcze, pozbawione odpowiedniego wyposażenia i broni, nie miały szans w starciu z liczną, zdyscyplinowaną i świetnie uzbrojoną armią carską. W tej nierównej walce zdarzały się Polakom zwycięstwa. Największe odnieśli 8 sierpnia 1863 r. pod wioską Żyrzyn na Lubelszczyźnie.
Codzienność była jednak pełna trudu i porażek. Walki partyzanckie trwały do jesieni 1864 r. Stoczono ponad 1200 bitew na terenie Królestwa Polskiego, Litwy i Rusi. Przez szeregi powstańcze przewinęło się ok. 100 tysięcy osób. Powstanie pochłonęło blisko 20 tysięcy ofiar. Niemal 40 tysięcy Polaków zostało w ramach represji skazanych na katorgę i osiedlenie w głębi Rosji, skąd połowa nigdy nie wróciła; 10 tysięcy osób wyruszyło po upadku powstania na emigrację.
Powstanie styczniowe pozostawiło trwały ślad w polskiej literaturze – m.in. w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Lalce Bolesława Prusa, czy opowiadaniach i Wiernej rzece Stefana Żeromskiego, a także w malarstwie Artura Grottgera, Jana Matejki i Maksymiliana Gierymskiego. Klęska tego przedsięwzięcia sprawiła, że wielu przywdziało narodową żałobę. Polacy stracili nadzieje na szybkie odzyskanie niepodległości i zmienili sposób myślenia o metodach walki. Wydarzenia te nie złamały jednak ducha narodu i w dużej mierze stały się impulsem do budowania nowoczesnego społeczeństwa, kultywującego współdziałanie, pracę i wiedzę.
Polecamy materiały dydaktyczne poświęcone powstaniu styczniowemu.
- lekcje dostępne na ZPE:
- Przebieg powstania styczniowego w różnych regionach ziem polskich – lekcja dla klasy VIII SP
- Beczka z prochem. Sytuacja przed wybuchem powstania styczniowego – lekcja dla liceum ogólnokształcącego i technikum
- Tęsknota za wolnością. Polacy i powstanie styczniowe – lekcja dla liceum ogólnokształcącego i technikum
- Powstanie styczniowe – scenariusz lekcji dla klasy VIII SP
- filmy edukacyjne:
- Powstanie styczniowe – film edukacyjny Muzeum Historii Polski
- Rok 1863 – film dokumentalny TVP dostępny na VOD
